آموزش ابتدایی

درس 1-2-3 علوم سوم

درس اول : نیازهای جانوران

درس در یك نگاه:

در فرآیند این درس، دانش آموزان از طریق مشاهده ی جانوران در محیط اطراف یا تصاویر آن ها با نیازهای جانوران برای ادامه ی حیات آشنا می شوند.

آن چه دانش آموزان در مورد «جانوران» می دانند:

سال اول:جانوران در آب یا خشكی زندگی می كنند،‌گیاه خوار یا گوشت خوارند، نوع حركت جانوران گوناگون است، بعضی از جانوران لانه می سازند و بعضی مهاجرت می كنند. انسان از جانوران استفاده های گوناگون می كند.

سال دوم: محل زندگی گیاهان و جانوران مختلف با یك دیگر تفاوت دارد. برخی در آب، برخی در جنگل، برخی در بیابان زندگی می كنند. جانوران و گیاهان برای زنده ماندن به هوا نیاز دارند.

هدف ها: انتظار می رود در فرآیند آموزش این درس هر دانش آموز به هدف های زیر برسد:

دانستنی ها و مهارت ها:

1- با جمع آوری اطلاعات در باره ی محل زندگی جانوران، نتیجه بگیرد كه محل زندگی آن ها متفاوت است.

2- با مقایسه ی دندان های جانوران، نوع غذای آن ها را تعیین كند و نتیجه بگیرد كه غذای جانوران به نوع دندان های آن ها بستگی دارد.

3- با جمع آوری اطلاعات در باره ی جانوران مختلف، به عادت های بعضی جانوران مثل خواب زمستانی و مهاجرت و زندگی گروهی پی ببرد.

4- با مشاهدی جانوران و رفتار آن ها درك كند كه جانوران به آب، غذا و هوا نیاز دارند.

5- با انجام آزمایش های مناسب و دقت در مشاهده ی آن ها به وجود هوا در خاك و آب پی ببرد.

نگرش ها:

1- به مطالعه ی زندگی جانوران و مشاهده ی رفتارهای آنان علاقه مند شود.

2- در حفظ محیط زیست گیاهان و جانوران بكوشد.

3- در فعالیت های گروهی به نظر دیگران توجه كند.                      

دانستنی ها برای معلم

نیازهای جانوران

زیستگاه: جایی است كه گیاه، جانور یا گروهی از گیاهان یا جانوران در آن زندگی می كنند. زیستگاه انواع و اندازه های بسیار متنوعی دارد. زیستگاه سنجاب ها، گوزن ها و داركوب ها درخت زار است. زیستگاه بالن ها اقیانوس است، بركه زیستگاه ماهی های خارپشت و سوسك های آبی است. زیستگاه آهوها عمدتاً چمن زار است. فلامینگوها پرندگانی هستند كه در دسته های بزرگ، كنار دریاچه ها و مرداب ها زندگی می كنند. خرس قطبی در قطب شمال و ستاره ی دریایی در دریا زندگی می كند. زیستگاه كرم كدوی بالغ، روده ی انسان و زیستگاه كپك می تواند، یك تكه نان باشد.

            برخی از جانوران، در مراحل متفاوت زندگی از زیستگاهی به زیستگاه دیگر می روند. لارو پشه ، در مرحله ی لاروی، در بركه ها و جویبارها زندگی می كند، اما زیستگاه حشره ی بالغ، باغ ها، پرچین ها، مزارع ودرخت زارها است.

هر زیستگاه در موجودات زنده ای كه در آن زندگی می كنند،‌از راه های گوناگون و متعدد تاثیر می گذارد و متقابلاً نیز از آن ها تاثیر می پذیرد. شدت نور، دما، تركیب شیمیایی، مقدار رطوبت خاك و میزان قرار گرفتن در مقابل باد بر رشد گیاهان تاثیر دارد. گیاهان غذای جانوران اند و از این رو،‌نوع گیاهان و پراكندگی آن ها در زیستگاه، در نوع و تعداد جانورانی كه می توانند در آن زندگی كنند، موثر است. جانوران نیز در گیاهان تاثیر می گذارند.

لانه: خانه ای است كه یك جانور برای خود می سازد و محل به دنیا آوردن و پرورش نوزادان است. هنگامی كه پرندگان آماده ی تخم گذاری می شوند، شروع به ساختن و آشیانه می كنند. پرندگان ماده به تنهایی یا به كمك نوع نر، این كار را انجام می دهند. بعضی از لانه ها بسیار مجهز هستند و در ساختمان آن ها از پشم، مو یا پر استفاده می شود؛ اما بعضی از آن ها بسیار ساده و نامرتب هستند. پرستوها لانه های فنجان مانندی از گِل می سازند. داركوب ها سوراخ هایی در درختان حفر می كنند. قمری خانگی با استفاده از بزاق، لانه ی خود را به سطح زیرین برگ ها می چسباند. مرغابی شانه به سر لانه ی خود را به صورت معلق از گیاهان كنار آب می سازد. لانه ی حواصیل آبی بزرگ، توده ی بزرگی از شاخه های كوچك است. گاهی لانه های قدیمی مجدداً به وسیله ی پرنده های دیگر استفاده می شود.

فقط پرندگان نیستند كه لانه می سازند. تعداد معدودی از پستانداران مثل موش خانگی و سنجاب هم برای نوزدان خود لانه می سازند، اما لانه های آن ها همچون لانه ی پرندگان مجهز نیست. پلاتی پوس (پستاندار تخم گذار) در نقب های ساحل نهرها لانه می كند.

بعضی حشره ها، مجهزترین و كامل ترین نوع لانه ها را می سازند. لانه ی آن ها هیچ شباهتی به لانه ی پرندگان ندارد و برای زندگی گروهی ساخته می شود. بیشتر زنبورها دارای چنین لانه هایی هستند. بعضی از زنبورها با كاغذ لانه می سازند، اما موریانه ها لانه های گِلی عظیم و بسیار محكمی بنا می كنند.

غذا: همه ی جانوران باید غذا بخورند. جانوران گوشت خوار گوشت جانوران دیگر را می خورند. گیاه خوارانی كه گیاه می خورند، غذای اصلی گوشت خوران اند. هضم گوشت از هضم مواد گیاهی آسان تر است، به همین دلیل، گوشت خواران سریع غذا می خورند و تكه های بزرگ گوشت را می بلعند. گوشت ارزش غذایی زیادی هم دارد، به همین دلیل گوشت خواران نیازی ندارند كه مانند گیاه خواران وقت زیادی را صرف غذاخوردن كنند. بیش تر آن ها احتیاجی ندارند كه هر روز غذا بخورند. بسیاری از گوشت خواران كوچك از گوشت حشرات و سایر بی مهرگان تغذیه می كنند. بزرگ ترین گوشت خوار، بالن آبی است كه از موجودات كوچك شبیه میگو تغذیه می كند. بزرگ ترین گوشت خوار خشكی، خرس قطبی است.

با این كه بعضی از جانوران كوچك یا كندرو مانند عنكبوت برای از پا در آوردن طعمه كه ممكن است سریع تر یا قوی تر باشد، از زهر استفاده می كنند، بیش تر گوشت خواران برای كشتن طعمه شان دندان ها یا چنگال تیزی دارند.

دندان: بیش تر جانوران مهره دار دندان دارند. دندان ها برای گرفتن، بریدن و جویدن غذا به كار می روند. در بیشتر جانوران، هر گروه دندان ها وظایف خاصی دارند.

در جانوران گوشت خوار دندان های نیش تكامل بیش تری پیدا كرده اند و برای سوراخ كردن پوست شكار به كار می روند. در جانوران گیاه خوار دندان های آسیا بزرگ و شیار دارند تا بتوانند مقدار زیادی علف و برگ سفت را له كنند. جانوران گوشت خوار هم دندان های آسیای مخصوص دارند تا گوشت را با كناره های فك شان بجوند. لبه های این دندان ها مثل تیغه های قیچی روی هم می لغزند.

زمستان خوابی: جانوران خون گرم (پستانداران و پرندگان) برای تولید گرما و كم و بیش ثابت نگه داشتن دمای بدن خود، غذا را می سوزانند. در زمستان، جانوران برای گرم نگه داشتن بدن خود به انرژی گرمایی بیش تری نیاز دارند و این هنگامی است كه غذا كم است. برخی از جانوران با وارد شدن به نوعی خواب عمیق به نام خواب زمستانی، در مصرف انرژی صرفه جویی می كنند. آن ها در طی زمستان خوابی، برای صرفه جویی در مصرف انرژی، سرعت فعالیت های بدن خود را كم می كنند و دمای آن را پایین می آورند. ضربان قلب و سرعت تنفس آن ها هم كاهش پیدا می كند. حتی موقعی كه دما نزدیك به صفر باشد، دمای بدن ممكن است تا حدود دمای محیط برسد.

جانوران زمستان خواب، معمولاً مكانی گرم و امن را برای گذراندن زمستان، انتخاب می كنند. خفاش ها در درون غارها كه دما تغییر چندانی نمی كند، می خوابند. جوندگان كوچك در نقب های زیر زمینی، كه به منظور گرم تر شدن با علف پوشیده شده، می خوابند. برخی زمستان خواب ها مانند سنجاب زمینی قطب شمال و موش زمستان خواب،‌بیش از نیمی از عمر خود را در زمستان خوابی می گذرانند.

در این مدت فرآیندهای بدن جانور با حداقل سرعت به كار خود ادامه می دهند و برای تولید انرژی از چربی های ذخیره استفاده می كنند. وزن بدن برخی از جانوران زمستان خواب،‌ در طی زمستان خوابی تا 40 درصد كاهش می یابد. سایر جانوران مانند همسترها در لانه های زمستانی خود مقداری غذا ذخیره می كنند و در طول زمستان هر چند وقت یكبار، برای خوردن مقداری از آن بیدار می شوند.

در میان پستانداران، فقط خفاش ها،‌حشره خوارهایی مانند جوجه تیغی و جوندگان مانند موش های زمستان خواب، موش خرماها، همسترها و سنجاب زمینی،‌زمستان خواب حقیقی اند. تعداد بسیار اندكی از پرندگان زمستان خوابی می كنند.

خرس ها بیش زمستان را می خوابند و سنجاب ها در صورتی كه هوا خیلی سرد باشد، چندین روز می خوابند. این جانوران زمستان خواب های حقیقی نیستند، زیرا دمای بدن آن ها چندان كاهش پیدا نمی كند و به آسانی بیدار می شوند. این جانوران برای صرفه جویی در مصرف انرژی به خواب عمیق فرو می روند.

كند شدن حركت: با كم شدن دمای اطراف جانوران خون سرد، مانند دوزیستان،‌ جوندگان و ماهی ها گرما از دست می دهند و از این رو، خود به خود غیرفعال می شوند. بسیاری از مارها زمستان را در مخفی گاه سرپوشیده می خوابند،‌ ولی برخی ازماهی ها در ته دریاچه ها و بركه ها به خواب فرو می روند. بسیاری از حشره های كوچك مانند پینه دوزها و برخی از پروانه ها هم زمستان را در مكان های محفوظ می خوابند.

در كشورهایی كه فصلی از سال گرم و خشك است و غذا و آب در تابستان كم است، بسیاری از جانوران برای در امان ماندن از خشكسالی و صرفه جویی در مصرف انرژی،‌وارد حالتی به نام تابستان خوابی می شوند. كه شبیه به زمستان خوابی است. بسیاری از قورباغه ها و وزغ ها در مجراهای خنك و مربوط زیرزمینی تابستان خوابی می كنند.

مهاجرت: بسیاری از جانوران، برای تولید مثل و یافتن غذا ، به سفرهای طولانی می روند. تعداد زیادی از آن ها همه ساله و برخی از آن ها فقط دوبار در زندگی چنین سفرهایی را انجام می دهند. این گونه سفرها را مهاجرت می نامند.

رایج ترین نوع كوچ، كوچ فصلی است كه در آن، جانوران در فصل های مختلف سال، از جایی به جایی دیگر می روند. چلچله ها، زمستان را در افریقا یا امریكای جنوبی و مركزی می گذرانند و تابستان را در اروپا و امریكای شمالی.

گاهی كوج در فاصله ی زمانی بیش تری انجام می شود. ماهی آزاد بخش اول زندگی اش را در رودخانه ها می گذراند، وقتی بالغ می شود به اقیانوس كوچ می كند و سپس برای تخم ریزی به رودخانه ها برمی گردد. مارماهی ها درست عكس این رفتار می كنند.

كوچ كردن به جانوران كمك می كند تا از زیستگاه هایی كه تنها در فصل های خاصی از سال غذا دارند حداكثر استفاده را بكنند و سبب می شود كه رقابت بر سر غذا و قلمرو زندگی كاهش پیدا كند بسیاری از پرندگان مانند اردك، مرغابی و غاز، هر سال تابستان برای تولید مثل به شمال پرواز می كنند، در پاییز كه در شمال رفته رفته غذا روبه كاهش می گذارد، این پرندگان دوباره به سرزمین های گرم جنوبی باز می گردند در نواحی خشك داخل قاره ها، گله های وسیعی از جانوران، مثل گوزن های افریقایی چرا می كنند. این جانوران صدها كیلومتر به دنبال ابرهای باران زایی روان می شوند كه گهگاه سر می رسند و سبب رویش علف های تازه می شوند.

نگهداری آب در بدن جانوران: جانوران جونده ی بیابانی كلیه های خاصی دارند كه موجب نگهداری آب در بدن آن ها می شود. شتر قطرات چكیده از بینی خود را می بلعد. موش كانگورویی در طی روز در سوراخ جای می گیرد و بخار آب تنفس او به تدریج انباشته می شود و هوای سوراخ را مرطوب می سازد و هم چنین ممكن است آب لازم را از غذایی كه می خورند به دست آورند.

درس دوم : جانوران مهره دار

درس در یك نگاه:

در فرآیند این درس، دانش آموزان با جانوران مهره دار آشنا می شوند و آن ها را در 5 گروه اصلی طبقه بندی می كنند و از طریق مشاهده، مقایسه و جمع آوری اطلاعات، به ویژگی ها و خاصه های مهم هر گروه پی می برند. در این درس سعی می شود نگرش مثبت دانش آموزان نسبت به حفاظت از جانوران تقویت شود و آنان به دقت در مشاهده ی دنیای جانوران ترغیب شوند.

آن چه دانش آموزان در مورد «جانوران» می دانند:

سال اول: جانوران حركت می كنند، غذا می خورند و تنفس می كنند. بسیاری از جانوران برای انسان فایده دارند.

 سال دوم: جانوران در زیستگاه های مختلف مثل جنگل، بیابان، شهر و روستا زندگی می كنند. پوشش بدن جانوران متفاوت است.

هدف ها: انتظار می رود در فرآیند آموزش این درس هر دانش آموز به هدف های زیر برسد:

مهارت ها و دانستنی ها:

1- با مشاهده ی جانوران و مقایسه ی ویژگی هایشان، آن ها را به دو گروه مهره دار و بی مهره طبقه بندی كند.

2- با مشاهده ی بدن مهره داران ،‌نتیجه بگیرد كه مهره داران در بدن خود اسكلتی استخوانی دارند.

3- از طریق مشاهده ی جانوران مختلف (مثل ماهی ، قورباغه) در مورد آن ها اطلاعات جمع آوری كند.

4- با مشاهده و مقایسه ی شكل منقار پرندگان،‌نوع تغذیه ی آن ها را مقایسه نماید و در این باره مثال بزند.

5- با استفاده از اطلاعاتی كه جمع آوری می كند، جانوران مهره دار را به پنج گروه طبقه بندی كند و برای آن ها مثال بزند.

6- با مشاهده ی پای جانوران، نوع حركت جانور را پیش بینی كند.

7- با مشاهده ی دقیق بدن جانوران مهره دار در مورد اسكلت بدن آن ها و قسمت های مهم اسكلت اطلاعاتی جمع آوری كند.

نگرش ها:

1- به مطالعه و مشاهده ی جانوران و رفتار آن ها علاقه مند شود.

2- سعی كند از جانوران و موجودات زنده ای كه به انسان آسیب نمی رسانند، حمایت كند.

دانستنی ها برای معلم

مهره داران:

مهره داران جانورانی هستند كه ستون مهره دارند. در تمام مهره داران، ستون مهره ها و سایر استخوان های اسكلت دنده ها و جمجمه از اندام های بدن محافظت می كنند. اسكلت داربست سختی است كه بخش های نرم بدن جانور را نگه می دارد. تعداد انواع بی مهرگان (جانوران بدون ستون مهره) از مهره داران بسیار زیادتر است، اما تقریباً همه مهره داران از بی مهرگان بزرگ تر و پیچیده تراند.

1- ماهی ها: ماهی ها جانورانی هستند كه ستون مهره و آبشش دارند. همه ی آن ها در آب زندگی می كنند. ماهی ها خونسرد هستند و در بیش تر موارد، ماهی ماده تعداد بسیار زیادی تخم می گذارد كه معمولاً از آن ها مواظبت نمی كند. وقتی ماهی ها شنا می كنند، از ماهیچه های قوی پر پیچ و خمشان استفاده می كنند و بدن ها و دم هایشان را به این طرف و آن طرف حركت می دهند. فقط تعداد كمی از آن ها باله هایشان را مانند پارو تكان می دهند و باله ها عموماً برای حفظ تعادل ، ثابت ماندن و از حركت ایستادن به كار می روند. هر باله ای ماهی از تعداد زیادی تیغك استخوانی تشكیل شده كه با پوست ظریفی پوشیده شده است.

بیش تر گونه های ماهی به كمك كیسه های شنا در آب شناور می مانند. این كیسه ها پر از هواست و مانند جلیقه ی نجات داخلی عمل می كنند كه ماهی را روی آب نگه می دارد. به یك ماهی قرمز در تنگ نگاه كنید، این ماهی حتی وقتی كه كاملاً بی حركت است،‌در آب فرو نمی رود. بدن بیش تر ماهی ها، از فلس (پولك) پوشیده شده است. فلس ها صفحه های بسیار كوچك استخوانی هستند. پوست ماهی، لعابی پس می دهد كه از لابه لای پولك ها نفوذ می كند و بدن ماهی را می پوشاند. این لعاب  شنا كردن ماهی را در آب آسان تر می كند و همچنین ماهی را از آزار انگل های بسیار ریز داخل آب محافظت می كند.

دوزیستان: دوزیستان جانورانی هستند كه ستون مهره دارند، خونسردند و معمولاً پوستی نرم و مرطوب دارند. نام آن ها به معنای «دارای دو شیوه ی زندگی» است، زیرا بیش تر دوزیستان زندگی خود را در آب آغاز می كنند و بعداً به گونه ای تغییر می كنند كه كم كم می توانند در خشكی زندگی كنند.

سیر زندگی دوزیستان: بیش تر دوزیستان در آب جفت گیری می كنند و جانور ماده در آب تخم ریزی می كند. نوزادی كه از تخم بیرون می آید شبیه والدین خود نیست و به عكس شبیه یك ماهی كوچك با سری بزرگ و دمی لرزان است و نوزاد، دوزیست خوانده می شود. در ابتدا نوزاد دوزیست با آبشش تنفس می كند و از گیاهان ریزی كه در آب زندگی می كنند تغذیه می كند. در حین رشد در بدن نوزاد دوزیست تغییراتی رخ می دهد، آبشش ها از بین می روند و شش و پا پدید می آید طوری كه جانور می تواند در خشكی زندگی كند. در این زمان غذای جانور دوزیست هم تغییر می كند .دوزیستان بالغ گوشت می خورند و بنابراین از انواع زیادی از جانوران كوچك تغذیه می كنند. این تغییر بدن و شیوه ی زندگی جانور، «دگردیسی» نامیده می شود.

دوزیستان بالغ می توانند در خشكی زندگی كنند، اما پوست بدن آن ها باید همیشه مرطوب بماند. آن ها شش دارند ، اما این شش ها معمولاً خیلی بزرگ نیست و از این رو دوزیستان از طریق پوست هم تنفس می كنند. آن ها تنها مواقعی می توانند این كار را انجام دهند كه پوستشان مرطوب باشد، به همین دلیل به ندرت از آب دور می شوند.

خزندگان: تمساح ها، مارها، لاك پشت ها و مارمولك ها همه جزو خزندگان اند. آن ها ستون مهره و دست و پاهای قوی دارند، اما فقط مدت كوتاهی می توانند خیلی سریع حركت كنند.

خزندگان برای تنفس از شش استفاده می كنند و پوست خشن، خشك و معمولاً فلس داری دارند و خونسردند، یعنی تنها با رفتن به جاهای سرد در هوای گرم و به جای گرم در هوای سرد می توانند دمای بدن خود را تنظیم كنند. ماده ها بعد از جفت گیری مكان محفوظی را انتخاب می كنند یا لانه ی ساده ای می سازند و در آن تعداد نسبتاً كمی تخم می گذارند. تخم ها معمولاً پوسته ای كاغذی دارند، اما از جهات دیگر به تخم پرندگان شبیه اند. در بیش تر موارد تخم ها به حال خود رها می شوند تا در گرمای آفتاب باز شوند و انواع معدودی مانند تمساح ها و برخی از مارها از تخم ها و بچه های خود محافظت می كنند. در گذشته انواع زیادی از خزندگان پدید آمدند. دایناسورها كه خزنده بودند در شمار بزرگ ترین جانورانی هستند كه در روی زمین زیسته اند.

پرندگان: جانوران خونگرمی هستند كه میلیون ها سال قبل، از خزندگانِ شبه دایناسور به وجود آمدند. همه ی پرندگان بال دارند و تخم می گذارند. آن ها تنها موجودات پردار جهان هستند. بیش تر پرندگان می توانند پرواز كنند. معدودی از پرندگان مانند «كیو» توان پرواز خود را از دست داده اند. پنگوئن ها نمی توانند مانند سایر پرندگان بپرند، اما از بال هایشان به جای باله استفاده می كنند و به اصطلاح در زیر آب پرواز می كنند. شتر مرغ ها كه جثه شان برای پرواز بیش از اندازه بزرگ است، پاهای نیرومندی برای دویدن دارند و در سرعت های زیاد برای حفظ تعادل از بال هایشان استفاده می كنند.

شكل دم و بال پرندگان متفاوت است. با این همه، اغلب، چشم گیرترین تفاوت گونه های مختلف شكل منقار و پاهاست. مرغ های زرین پر، منقار بلند، نازك و نوك تیزی دارند كه به كمك آن ها به دورن گل ها دسترسی پیدا می كنند و از شهد آن ها تغذیه می كنند. بسیاری از پرندگان ساحلی منقار بلند و محكمی برای جستجوی كرم ها یا صدف داران در گل دارند. پرندگان صیاد منقار قلاب مانند برای پاره كردن گوشت دارند. مرغابی ها منقار پهنی برای صاف كردن آب یا گل دارند. گنجشك ها برای شكستن دانه ی گیاهان ، منقار كوتاه و محكمی دارند. ماهی خورانی مانند حواصیل ها پاهای بلندی برای راه رفتن در آب دارند. ماهی خواران دیگری مانند قره غازها ، پاهای كوتاه تر و انگشتان پره داری دارند كه در شنا كردن، شیرجه رفتن و تعقیب ماهی در زیر آب به آن ها كمك می كند.

پستانداران: بیش تر ما، وقتی واژه ی «جانور» را به كار می بریم منظورمان جانور پستاندار است،‌ زیرا بسیاری از جانوران خانگی و اهلی پستان دارند. پستان داران را تقریباً در سراسر دنیا می توان دید و انواع بسیار گوناگونی دارند. خفاش ها می توانند پرواز كنند، بالن ها فقط در آب زندگی می كنند، موش ها در زمین نقب می زنند، اسب ها دونده اند میمون ها از درخت بالا می روند. راستی در وجود این جانورانی كه جثه ، ظاهر و شیوه ی زندگی متفاوت دارند، چه ویژگی مشتركی هست كه همه ی آن ها را در رده ی پستانداران قرار می دهیم؟

همه ی پستانداران پنج ویژگی مشترك دارند: استخوان و ستون مهره دارند، شش دارند، خون گرم اند، مقداری خز یا مو روی بدن خود دارند و پستان داران ماده به بچه های خود شیر می دهند. پستانداران، برچسب این كه بچه ی آن ها چگونه رشد می كند، به سه گروه تقسیم می شوند:

تخم گذاران: تعداد بسیار اندكی از پستانداران از تخم بیرون می آیند. پلانی پوس از این گروه است.

كیسه داران: نوزاد ریز این جانوران پس از تولد به درون كیسه ی روی شكم مادر می خزد و در محیطی امن رشد می كند. كانگوروها و كوالاها كیسه دارند.

جفت داران: بیش تر پستان داران از این گروه اند،‌در این گروه ، قبل از آن كه بچه به دنیا بیاید، مدت طولانی در بدن مادر رشد می كند و غذا و اكسیژن از راه جفت (اندام ویژه ای كه در بدن مادر پدید می آید) از مادر به جنین منتقل می شود.

دست و پا: جز چند استثنا همه ی جانوران مهره داری كه در خشكی زندگی می كنند چهار اندام، كه معمولاً پا نامیده می شود و چهار كف پا دارند.در گروهی از پستانداران ، پاهای جلو آن ها به دست و كف دست تكامل پیدا كرده است. این گروه شامل میمون ها ،‌ میمون های بی دم و انسان هاس هستند. آن ها می توانند روی پاهای عقب خود راست بایستند،‌گرچه، جز انسان ها بقیه معمولاً روی هر چهار پا و دست راه می روند.دست و پاهای این گروه انگشت و شست دارد كه می توانند برای گرفتن اشیا از آن استفاده كنند.

درس سوم: گوناگونی گیاهان

درس در یك نگاه:

در فرآیند این درس، دانش آموزان با گیاهان دانه دار آشنا می شوند و از طریق مشاهده و مقایسه در می یابند كه در این گیاهان، ریشه ، ساقه ، برگ ، گل و دانه ها گوناگونند و با انجام فعالیت های مختلف می توانند گیاهان دانه دار را به دو گروه گل دار و مخروط دار طبقه بندی كنند.

آن چه دانش آموزان در مورد «جانوران» می دانند:

سال اول: اجزای اصلی گیاه، ریشه، ساقه، برگ ، گل و میوه است، گیاه فایده های زیادی دارد.

 سال دوم: هر كدام از اجزای گیاه وظیفه ی خاصی دارد، در اثر رشد دانه گیاه تولید می شود. گیاهان متنوع اند و زیستگاه های مختلفی دارند. محیط زیست را باید پاكیزه نگه داریم.

هدف ها: انتظار می رود در فرآیند آموزش این درس هر دانش آموز به هدف های زیر برسد:

دانستنی ها و مهارت ها:

1- از طریق مشاهده ی گیاهان به گوناگونی شكل آن ها پی ببرد.

2- ریشه و برگ گیاهان مختلف را مشاهده،‌مقایسه و طبقه بندی كند.

3- گل های مختلف را مشاهده و براساس گلبرگ ها طبقه بندی كند.

4- از طریق جمع آوری اطلاعات با گیاهان مخروط دار آشنا شود.

5- دانه ها را مشاهده و طبقه بندی كند.

6- از طریق مطالعه با روش طبقه بندی گیاهان دانه دار توسط دانشمندان آشنا شده و یافته های خود را با طبقه بندی آنان مقایسه كند.

نگرش ها:

1- به مشاهده و مطالعه ی گیاهان علاقه مند شود.

2- در فعالیت گروهی احساس مسئولیت كند.

3- نسبت به حفظ محیط زیست علاقه مند شده و احساس مسئولیت كند.

دانستنی ها برای معلم

گیاهان سبز:

تنها موجودات زنده ای هستند كه می توانند غذای خود را به كمك نور خورشید از آب و دی اكسید كربن بسازند. در این فرایند كه فتوسنتز نامیده می شود، اكسیژن تولید می شود كه موجودات زنده برای تنفس به آن نیاز دارند. جانوران یا به غذایی كه گیاهان می سازند وابسته اند یا مستقیماً از گیاهان تغذیه می كنند و یا جانوران دیگری را می خورند كه خود گیاه خوارند. بدون گیاهان همه ی جانوران ، از جمله انسان ها می میرند.

طبقه بندی گیاهان: بیش تر گیاهان، آب و املاح را از راه ریشه ها جذب می كنند و توسط لوله های باریكی به نام آوند به ساقه وبرگ ها انتقال می دهند. به این مجموعه لوله ها دستگاه آوندی می گویند و بر این اساس سلسله ی گیاهان را به دو گروه بزرگ تقسیم می كنند: گیاهان بدون آوند(شامل جلبك ها و خزه ها) و گیاهان آوندی(شامل پنجه گرگیان،‌دم اسبیان ، سرخس ها،‌مخروط داران و گیاهان گل دار)

گیاهان گل دار: تكامل یافته ترین و پیچیده ترین گروه از سلسله ی گیاهان اند. آن ها گل هایی دارند كه اندام های جنسی گیاه را در بر می گیرد. اندام های جنسی ، میوه و دانه تولید می كنند. دانه گیاهكی است كه به همراه ذخیره ای از غذا در پوستی محافظ  قرار گرفته است، به طوری كه در شرایط مناسب به سرعت گیاهی جدید پدید می آورد.

گیاهان گل دار را به دو گروه عمده ی تك لپه ای ها و دو لپه ای ها تقسیم می كنند.

تك لپه ای : با ویژگی های مشترك زیر به راحتی تشخیص داده می شوند:

- گیاهك درون دانه ی آن ها یك لپه (دارای ذخیره ی غذایی) دارد.

- ریشه ی افشان دارد و برگ ها غالباً دم برگ ندارند، پهنك برگ در اغلب تك لپه ای ها كشیده و رگبرگ ها موازی هستند.

- دستجات آوندی در ساقه ی این گیاهان پراكنده اند.

- تعداد گل برگ های گل، اغلب 3 یا مضربی از این عدد است.

گیاهان تك لپه ای در طبیعت فراوان هستند.مانند گندم، برنج، ذرت و خرما.

دولپه ای ها دارای ویژگی های مشترك زیر هستند:

- گیاهك یا جنین دانه دو لپه دارد.

- اغلب آن ها ریشه ی راست دارند.

- رگبرگ ها منشعب و غیرموازی و به شكل های گوناگون است.

- تعداد قطعات گل 2 یا 5 یا مضربی از این اعداد است.

- دستجات آوندی در ساقه در روی یك دایره قرار دارند.

            دولپه ای ها نسبت به تك لپه ای ها گستردگی  و تنوع بیش تری دارند، اكثر گل ها، سبزی ها، درخت چه ها و درختان گل دار از این گروه اند.

            ریشه: ریشه ی بیش تر گیاهان گل دار، در قاعده ی ساقه ی اصلی قرار دارد. ریشه طوری پخش می شود كه گیاه را ثابت و محكم در زمین نگه دارد. وظیفه ی مهم دیگر ریشه، جذب آب و نمك های معدنی مورد نیاز گیاه از خاك است.

            انواع ریشه: ریشه ها را از روی شكل ظاهری به دو گروه تقسیم می كنند: ریشه های راست و ریشه های افشان. در ریشه ی افشان تعداد زیادی ریشه ی كوچك از قاعده ی ساقه منشعب می شود كه به طور گسترده و نه خیلی عمیق در خاك پخش می شوند. در ریشه ی راست، ریشه چه (ریشه ی كوچك دانه) ریشه ی اصلی را می سازد و ریشه های فرعی از آن منشعب می شوند. گاهی مثلاً در هویج و تربچه، ریشه ی اصلی در نتیجه ی ذخیره كردن مواد غذایی، متورم می شود. در مناطق كویری ریشه ی بعضی از گیاهان برای رسیدن به آن درون زمین پیش می رود و ریشه ی افشان در زیر سطح خاك به طور وسیعی گسترده می شود. ریشه ی افشان كاكتوس در زیر سطح زمین به طور وسیعی گسترده می شود، تا به سرعت آب باران های نادر را جذب كند.

            ساختار ریشه: ریشه های جدید دائماً از نقطه ای بالای نوك ریشه ی اصلی می رویند. نوك ریشه را كلاهك ریشه حفاظت می كند. كمی بالاتر دسته ای از تارهای كشنده ی ظریف ریشه را احاطه می كنند. این تارها از سطح ریشه می رویند و آب و نمك های معدنی را از خاك جذب می كنند. در مركز ریشه بافت خاصی وجود دارد كه آب را به بالا و به پیكر اصلی گیاه هدایت می كند.

            ساقه: ساقه معمولاً اندامی هوایی است كه اندام های دیگر گیاه(برگ ها، جوانه ها، گل ها و میوه ها) را بر روی خود نگه می دارد و از طریق آوندهایش از یك سو آب و نمك را از ریشه به برگ ها می رساند و از سوی دیگر مواد ساخته شده در برگ را به سایر اندام ها هدایت می كند. با آن كه اغلب ساقه ها هوایی هستند، اما برخی از آن ها زیر زمینی و برخی دیگر آبزی اند. ساقه ها بر حسب نوع زیستگاه به سه دسته تقسیم می شوند: ساقه های هوایی، ساقه های آبی و ساقه های زیر زمینی. ساقه های هوایی ممكن است راست، پیچنده، خزنده یا بالا روند باشند. ساقه های راست، چوبی (درختی) یا علفی اند. ساقه های راست چوبی مانند درخت چنار، بلوط، بید و درختان میوه به حد كافی استحكام دارند. یونجه، بادمجان و آفتابگردان ساقه ی علفی راست دارند. ساقه های پیچنده (نیلوفر)، بالا رونده (مو) و خزنده (توت فرنگی) استحكام چندانی ندارند.

            ساقه های آبزی نرم و انعطاف پذیرند و در بین سلول های سازنده ی آن ها فضاهای بین سلولی هوادار  وجود دارد،‌مثل نیلوفر آبی. ساقه های زیر زمینی سبزینه ندارند و از برگ های قهوه ای رنگ فلس مانند پوشیده شده اند.

            برگ: در بیش تر برگ ها بخش نازك و گسترده ای به نام پهنك و دنباله ای به نام دمبرگ وجود دارد. در پهنك برگ رگبرگ ها را مشاهده می كنید كه همان انشعابات آوندها هستند. شكل پهنك، وضع رگبرگ ها و طرز قرار گرفتن برگ ها بر روی ساقه گوناگون است. برگ ها از لحاظ شكل پهنك،‌ممكن است ساده یا مركب باشند. در برگ ساده پهنك به قطعات كوچكتر تقسیم نمی شود و لبه ی آن ممكن است صاف یا دانه دار باشد. در برگ مركّب، پهنك در اثر بریدگی های عمیق، به قطعات كوچكتری تقسیم  می شود. رگبرگ ها نیز متنوع اند و ممكن است منشعب یا موازی باشند.

            گل : گل اندام های تولید مثل گیاه را دربر می گیرد. گل،‌میوه و دانه تولید می كند كه از آن ها نسل جدیدی از گیاه پدید می آید. گل های همه ی گیاهان گلبرگ های رنگارنگ و معطر ندارند. گندمیان گلبرگ ندارند و در بعضی از درختان گلبرگ ها آن قدر كوچك اند كه اصلاً متوجه وجود آن نمی شوید. بخش های گوناگون گل در انتهای دمگل روی دایره هایی قرار می گیرند. این بخش ها، شكل ها و اندازه های متفاوتی دارند ولی وظیفه ی همه ی آن ها یكی است.

            گل حاوی اندام های تولید مثل گیاه است. قسمت نر گل پرچم نامیده می شود كه دانه های گرده را تولید می كند. قسمت ماده مادگی نام دارد و بعد از لقاح میوه و دانه تولید می كند.

            دانه: گیاهان گل دار و مخروط داران ، دانه تولید می كنند. هر دانه، اگر در شرایط مناسب قرار گیرد می تواند بروید و گیاه جدیدی تولید كند. دانه ی گیاهان گل دار را در درون میوه نمو می یابد، اما در مخروط داران،‌دانه در درون مخروط رشد می كند.

            قسمت های مختلف دانه: همه ی دانه ها سه قسمت دارند:

1- پوسته كه همان پوشش دانه است كه از دانه محافظت می كند.

2- غذای ذخیره شده در مغز دانه به رشد گیاه جوان كمك می كند.

3- جوانه یا جنین كه گیاهك جوان و بسیار ریزی در داخل دانه است.

            مخروطیان: مخروطیان گیاهان درختی اند كه مخروط هایی حاوی دانه دارند. بیش تر مخروطیان درختان همیشه سبزی با برگ های محكم و شبیه سوزن اند كه می توانند زمستان های سخت را از سر بگذارنند. معروف ترین آن ها درخت كاج است كه عمدتاً در مناطق سردسیر می رویند. مخروط های نر به صورت خوشه ای رشد می كنند و كوچك تر از مخروط های مادهاند.مخروط های نر تعداد زیادی دانه ی گرده تولید می كنند كه باد آن ها را می پراكند چوبی ساخته شده اند و هر پولك حاوی دو یا چند دانه است. دانه ها رشد می كنند و بال در می آورند به نحوی كه وقتی پولك های مخروط رسیده از یكدیگر جدا می شوند باد دانه ها را تا فواصل دور پراكنده می كند.

            چهار گونه درخت از مخروطیان:

- سكویا – سدر – سرخ درا – كاج جنگلی